واکسیناسیون در طب ایرانی

ریشه¬های واکسیناسیون در طب سنتی ایرانی

• واکسیناسیون چیست؟
بی شک واکسیناسیون نقشی بسیار مهم در ارتقاء سلامت عمومی جامعه ایفا کرده است و پس از تامین آب آشامیدنی سالم، بیشترین تاثیر را در کاهش مرگ و میر (به ویژه کودکان) و افزایش رشد جمعیت داشته است.
در واقع می¬توان گفت واکسیناسیون از جمله اقدامات بسیارمهم و با ارزشی است که به واسطه آن با هزینه¬ای کم، می‌توان از ابتلاء به بیماری¬های عفونی جلوگیری کرد. بعد از اجرای برنامه واکسیناسیون همگانی در جهان، شیوع بسیاری از بیماری¬های خطرناک کاهش قابل توجهی پیدا کرده است (مخصوصا دربین شیرخواران، کودکان و بالغین)، به¬طوری¬که هم اکنون شیوع بیماری¬های خطرناکی مانند دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک و فلج اطفال با واکسیناسیون همگانی با موفقیت، کنترل شده است و در بسیاری از کشورها عملا به حداقل میزان خود رسیده است، یا بیماری آبله که با واکسیناسیون همگانی و پیگیری جهانی، حدود 30 سال است که ریشه‌کن شده است.

• واکسن چیست؟
هر موجود زنده¬ای از جمله انسان، به خودی خود این نیرو را داردکه در برابر میکروب¬ها مقاومت و حتی بر آنهاغلبه پیدا کند که به این حالت در اصلاح"مصونیت"گفته می¬شود. اما در برخی شرایط باید یک عامل خارجی به بدن کمک کند، تا چنین مصونیتی ایجاد شود. در بسیاری از بیماری¬هایی که عامل به وجود آورنده آن ویروس¬ها هستند، اگر انسان یکبار به آن بیماری مبتلا شود و دوباره به شرایط سلامت خود برگردد، در واقع در برابر آن بیماری مصونیت پیدا کرده است. مثلاً بیماری¬های نظیر آبله، سرخک و آبله مرغان از جمله بیماری¬هایی هستند که اگر یک بار انسان آنها را بگیرد، برای همیشه در برابر آنها مصونیت پیدا می‌کند. یعنی دیگر آنها را هرگز نخواهد گرفت.
البته بیماری¬های دیگری نیز وجود دارند مانند آنفلوانزا، که ما ممکن است چند بار به آنهامبتلا شویم.راه¬حلی که برای رهایی از چنگ چنین بیماری¬هایی ارایه می¬شود این است که به طور مصنوعی در انسان مصونیت ایجاد می‌کنند. در این روش ویروس ضعیف شده آن بیماری را به بدن تزریق کرده و در نتیجه انسان دچار یک حالت خفیف از آن بیماری می‌شود. ولی چون این حالت بسیار ضعیف است، انسان به زودی بهبود می‌یابد و پس از بهبودی کامل برای یک مدت طولانی در برابر آن مرض، مصونیت پیدا می‌کند. در واقع می¬توان گفت واکسن میکروب ضعیف شده، زنده، کشته شده یا سم ضعیف شده میکروب یا بخشی از اجزای بدن میکروب است که طبق برنامه¬ای خاص به صورت خوراکی یا از راه¬های دیگر آن را به بدن انسان وارد می-کنند تا ایجاد آنتی¬بادی¬های محافظ (پادزهر) در مقابل بیماری¬ها را تحریک کند و به این ترتیب این فرد در صورتی که در معرض آن بیماری قرار بگیرد، مصون می¬شود.

• طرز ساختن واکسن
برای تولید واکسن، ابتدا حیوانی را دچار بیماری مورد نظر می‌کنند؛ سپس در مرحله بعدی ویروس آن بیماری را از بدن حیوان مذکور جدا می‌سازند. مجددا این ویروس را به حیوانی دیگر تزریق می‌کنند و پس از بیمار شدنش، باز ویروس را از بدنش جدا می‌سازند. آنقدر این عمل را تکرار می‌کنند تا به قدری ویروس ضعیف گردد که اگر آنرا به بدن انسانی تزریق کنند، او را بیمار نکرده، بلکه برایش مصونیت پدید آورد. 
راه دیگر واکسن‌سازی این است که آن را از ویروس¬های مرده یا بی‌فعالیت به دست می‌آورند. با تزریق این نوع واکسن بدن مشغول ساختن پادزهر می‌شود و خود را آماده دفاع در برابر میکروب اصلی می‌کند.برای بیماری خواب و آنفلوانزا از این روش استفاده می‌کنند و بالاخره گاهی هم خود ویروس را بی‌آنکه ضعیفش گردانند از راه پوست به بدن تزریق می‌نمایند. آنگاه چون ویروس از راه غیر طبیعی وارد بدن گردیده، باعث بیماری نمی‌شود، ولی ایجاد مصونیت می‌کند. 

• اولین واکسیناسیون انجام شده در طب جدید
اولین کسی که کاربرد واقعی واکسیناسیون را کشف کرد پزشکی انگلیسی بود به نام ادوارد جنر (Edward Jenner)که او را به عنوان پدر ایمنی شناسی نیز می¬شناسند(قرن 18 و 19 میلادی).او نه تنها جان میلیون¬ها نفر را از مرگ شوم ناشی از آبله رهانیده و چندین میلیون نفر دیگر را از ظاهر زشت و وحشتناکی که بر اثر ابتلا به این بیماری ایجاد می¬شود نجات داده است، بلکه کار او سرآغازی بود در پیدایش یک روش پیشگیری برای گستره زیادی از بیماری¬های واگیردار ودر واقعبیش از هر کس دیگری جان انسان¬ها را نجات داده است.
وقتی جنر پزشک شد و به بی‌فایده بودن تلاش¬هایش برای درمان بیماری آبله پی برد، جمله آن شیردوشی را به یاد آورد که در سن 19 سالگی به او گفته بود که هرگز به آبله مبتلا نخواهد شد، چون قبلاً به آبله گاوی مبتلا شده بود. بعد ازتحقیق دریافت شیردوشان تقریباً هرگز، حتی وقتی از مبتلایان به آبله پرستاری می‌کنند، دچار آبله نمی‌شوند. این¬طور به نظرش رسید که آبله گاوی را به افراد تلقیح کند، تا آنها را از ابتلا به بیماری مرگبارتر آبله مصون سازد. 
بنابراین جنر در سال 1775 در زمینه آبله و عقاید روستاییان گلاسترشر درباره این بیماری به تحقیق پرداخت و دریافت که دو نوع آبله گاوی وجود دارد و تنها یکی از آنها از آبله پیشگیری می‌کند. همچنین تعیین کرد که نوع موثر آبله گاوی تنها وقتی اثر محافظتی دارد که در مرحله خاصی از بیماری منتقل شود. او برای آزمودن نظریه‌اش مقداری از مایع درون تاول¬های دست شیرفروشی را که به آبله گاوی مبتلا بود بیرون کشید و آن را به لندن برد و با دقت مایع آبله را به پسرکی مایه کوبی کرد. سپس دو ماه بعد مایع آبله را به پسرک تلقیح کرد و همانطور که جنر پیش‌بینی کرده بود پسرک به آبله دچار نشد. جنر از واژه مایه‌کوبی یا "واریوله واکسینه" استفاده کرد که معنای لغوی آن "تاول¬های ریز گاو" است. تا حدود یک قرن بعد، مایه کوبی جنری آبله گاوی، تنها روش ایمن‌سازی علیه بیماری بود. و بعدها لویی پاستور واژه "واکسیناسیون" را برای روش مایه کوبی پیشگیری کننده و به پاس زحمات جنر به کار برد. 
لویی پاستوردر سال 1880  برای ایمن‌سازی مرغان علیه وبا، که در یک همه‌گیری ،10% طیور فرانسه را از بین برده بود، روشی ابداع کرد؛ باکتری ایجاد کننده این بیماری را جداسازی کرد و با کشت شکل ضعیف شده و تلقیح آن به مرغان، آنها را نسبت به حمله مرگبار بیماری ایمن ساخت. اصول کلی روش پاستور با روشی که جنر برای مایه‌کوبی با آبله گاوی ابداع کرد یکی بود. قبل از آنکه ویروس آبله به شکل آبله گاوی به شیردوش منتقل شود، در بدن گاو ضعیف شده بود. در سال 1881، پاستور با روی آوردن به سیاه زخم، که از بیماری¬های گاو و گوسفند است، باسیل آنرا جدا کرد. او این باکتری را در دمایی بالاتر از دمای بدن حیوان کشت داد تا مایعی برای تلقیح تهیه کند که موجب حمله خفیف سیاه زخم در جانور شود و حیوان را برای روزی که دچار حمله شدید بیماری می‌شود، ایمن سازد.چهار سال بعد پاستور واکسنی برای بیماریی که در حیوانات هاری و گاه در انسان آب‌گریزی خوانده می‌شود، ابداع کرد. 
پژوهش¬های پیش‌گامانه پاستور، که بر کشف بخت‌یارانه جنر مبتنی بود، ایمن‌سازی را به دانش بسیار کارآمد تبدیل کرد و زمینه را برای وقوع انقلابی در مهاربیماری¬های عفونی آماده ساخت. شاید گذشته از کشف آنتی بیوتیک¬ها، هیچ اکتشافی چنین تاثیر عمیقی بر سلامت انسان نگذاشته باشد. به نوشته ورکلارک در پایه‌های تجربی ایمنی شناسی معاصر (1986) گل سر سبد موفقیت¬ها در فرایند ایمن ‌سازی ریشه کنی کامل آبله بوده است. در نیمه نخست این قرن، سالانه حدود 2 تا 3 میلیون مورد جدید گزارش می‌شد. در سال 1949 آخرین مورد آبله در ایالات متحده و در سال 1977 آخرین مورد تایید شده سراسر جهان در سومالی گزارش شد.

• واکسیناسیون چه بیماری¬هایی را ریشه کن و چه بیماری¬هایی را کنترل کرده است؟
پیشرفت در علم پزشکی و تغییر سبک زندگی، تغییراتی در شیوع و درمان یا کنترل بیماری¬ها ایجاد کرده است. برای مثال می¬توان از بیماری آبله نام برد که با واکسیناسیون همگانی و پیگیری جهانی ریشه‌کن شده است. ریشه کن کردن آبله به عنوان یک بیماری واگیردار که در طول تاریخ باعث از بین رفتن یا کور شدن افراد زیادی شده است، یک دستاورد بزرگ و مهم در تاریخ پزشکی به حساب می¬آید. طاعون گاوی نیز از جمله بیماری¬هایعفونی مربوط به دام بود که در سال 2001 ریشه کن شد. همین طور شیوع بیماری¬های خطرناکی چون دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک و فلج اطفال با واکسیناسیون همگانی با موفقیت کنترل و در بسیاری از کشورها عملا به حداقل میزان خود رسیده است.

• چرا باید واکسیناسیون انجام دهیم؟ یا به عبارتی آیا با اینکه بسیاری از بیماری¬ها تا الان کنترل شده اند نیاز به واکسیناسیون احساس می¬شود؟
بعد از سال¬ها تلاش جهانی برای کنترل کردن بیماری¬های واگیردار، سازمان جهانی بهداشت در سال 1980 رسما اعلام داشت برای نخستین بار یک بیماری عفونی (آبله) از سطح کره زمین ریشه‌کن شده است. هم اکنون واکسیناسیون علیه این بیماری در همه جا متوقف شده و نیازی به بیمارستان¬های مخصوص برای درمان مبتلایان به آبله نیست. جالب است بدانید که هر ساله بالغ بر یک میلیارد دلار با ریشه کن کردن آبله در جهان پس انداز می¬شود؛ یعنی رقمی بیش از سه برابر آنچه برای اجرای برنامه ریشه کن سازی هزینه شد!
علاوه بر اینکه واکسیناسیون باعث حفظ جان انسان¬های زیادی شده، و هر ساله کودکان زیادی را از مرگ نجات می¬دهد، باعث افزایش جمعیت نیز شده است.اما برنامه واکسیناسیون به منظور پیشگیری از بیماری¬هایخطرناک تهیه شده است و مهمترین بخش تامین سلامت کودک را تشکیل می¬دهد.
بعضی از این بیماری¬ها (نظیر فلج اطفال و دیفتری) صد سال پیش از این بسیار شایع¬تر بودند ولی امروزه به علت انجام واکسیناسیون به¬ندرت دیده می¬شوند. بر اساس آمار بدون انجام واکسیناسیون، به طور متوسط 3 درصد کودکانی که به دنیا می¬آیند در اثر بیماری سرخک، تعدادی دیگر در اثر کزاز و یک درصد در اثر سیاه سرفه جان خود را از دست می¬دهند. از هر 200 کودک یک نفر در اثر فلج اطفال معلول می¬شود. همچنین احتمال سوء تغذیه، معلولیت و مرگ در کودکانی که واکسینه نشده¬اند، بیشتر است.
سال‌ها پیش در اروپا مشاهده شد كه میزان ابتلا به سیاه سرفه در اثر واكسیناسیون بسیار كاهش پیدا کرده است. علت این بود كه افراد واكسینه شده، موجب حفظ سلامت افرادی می‌شوند كه واكسینه نشده بودند؛ یعنی تعداد افراد ایمن آنقدر زیاد بود كه تعداد كمی حامل ویروس سیاه سرفه بودند.به همین سبب بریتانیای كبیر تصمیم گرفت برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها، واكسیناسیون سیاه سرفه را كاهش دهد.میزان واكسیناسیون علیه سیاه سرفه در سال 1974 كاهش یافت. به دنبال آن در سال 1978 این بیماری اپیدمی (همه گیر) شد و 100 هزار نفر به آن مبتلا شده و 36 نفر جان باختند.مشابه چنین واقعه‌ای در ژاپن و سوئد نیز رخ داد. بایستی از تاریخ عبرت بگیریم و در نظر داشته باشيم هيچ دارو و اقدام بهداشتي در طول تاريخ نمي‌تواند به اندازه واکسيناسيون در کاهش بروز بيماري‌ها و عوارض آن موثر باشد. ميکروب‌ها و عوامل بيماري‌زاي عفوني هنوز در محيط هستند و اگر امروز ما مانند سال‌‌هاي قبل بيماري‌هايي چون ديفتري، کزاز، سياه‌سرفه و سرخک را نمي‌بينيم، به دليل واکسيناسيون است.
در دنياي امروز و با ارتباطات وسيع مسافراني که از کشورهاي مختلف جابه‌جا مي‌شوند،‌ امکان دارد بيماري توسط افراد ناقل يا بيمار به کشور ما برسد. به عنوان نمونه در مورد فلج اطفال با اين که ما آن را ريشه‌کن کرده‌ايم اما در کشورهاي همسايه ما (افغانستان و پاکستان) هنوز وجود دارد و معقول است کودکان‌مان نسبت به اين بيماري خطرناک ايمن نگه داشته شوند.
این نکته را نیز باید در نظر گرفت که واکسیناسیون از بیماری¬هایی جلوگیری می¬کند که علاوه بر داشتن اثرات شدید و حتی چبران ناپذیر (حتی مرگ)، هزینه زیادی را بر بیمار متحمل می¬شود.

• مدارک دال بر انجام واکسیناسیون در طب سنتی ایرانی
طب سنتی ایران با قدمتی 7000 ساله، در کنار تجربی بودن از پایه¬ای فلسفی نیز بهره می¬برد. با گسترس سریع طب نوین در عصر قاجار، در زمانی که دانش و پزشکی اوضاع و احوال خوبی نداشت، و مشکلات بهداشتی و بیماری¬های واگیر سلامتی عده زیادی از مردم را تهدید می¬کرد، طب سنتی ایران به حیطه فراموشی سپرده شد و به تدریج از صحنه طب رسمی ایران حذف شد.
چند سالی است که با تلاش پزشکان و متخصصان عرصه طب ایرانی در دانشکده¬های طب سنتی و گروه¬های مربوطه در دانشگاه¬های بزرگ کشور، امکان دستیابی به این محتوای ارزشمند و فرصت احیای مجدد طب سنتی ایران از مسیر علمی و درست فراهم شده است. ولی متاسفانه عده¬ای با سوء استفاده از توجه روز افزون مردم به طب سنتی، سلامت مردم را به مخاطره انداخته¬اند و مهم¬تر از این، با دست مایه قرار دادن اعتقادات مذهبی مردم تحت عنوان طب اسلامی، باعث صدمه زدن به اعتقادات پاک مردم می¬شوند که یکی از این موارد نهی مردم از انجام واکسیناسیون است!
کمتر از صد سال از کشتارهای متعددی که انواع بیماری¬های همه گیر در کشور ما ایجاد می¬کردند گذشته، و هنوز هم کسانی هستند که این فجایع را به خاطر آورند یا هستند افرادی که به دلیل عدم تلقیح واکسن فلج اطفال در کودکی، از معلولیت رنج می¬برند. فراموش کرده¬ایم وقایعی نظیر لجاجت مردم در مقابل آبله کوبی به فرمان امیرکبیر که باعث میشد فرزندانشان از بین بروند؛ در این زمان بود که اشک میرزا تقی خان امیرکبیر به علت این جهل جاری شد و ایشان خود را مسئول این جهالت می¬دانستند! حال بعد از گذشت سال¬ها تلاش برای کنترل یا ریشه کن کردن این بیماری¬ها، که به وسیله گسترش بهداشت عمومی و واکسیناسیون عملی شده است و نتیجه آن حفظ جان فرزندان عزیزمان و افزایش جمعیت بوده است، هستند افرادی که که با ترویج عقایدی که نه بر اساس طب سنتی هستند و نه ریشه اسلامی دارند، باعث صدمه زدن به این دو می¬شوند.
در طب ایرانی مهم‌ترین عامل شکست‌دهنده بیماری‌ها، طبیعت بدن (قوه مدبره) است، تا جایی که از طبیب به‌عنوان خادم طبیعت یاد شده است؛ مفهومی که در طب رایج به عنوان تعادل درونی (هومئوستازیس) شناخته می¬شود. مثلا قوه مدبره با ایجاد تب در بدن به دنبال ورود یک میکروب بیماری¬زا، جلوی گسترش میکروب را می¬گیرد.در جای جای متون طب ایرانی، تحریک طبیعت برای شناسایی و دفع بیماری وجود دارد و تقویت و تهییج طبیعت، یکی از ابزارهای طبیب برای مقابله با بیماری‌ها محسوب می‌شود.با بررسی متون طب سنتی می¬توان ریشه¬های سنتی واکسیناسیون در ایران و طب سنتی را شناسایی کرد و اینطور می¬توان نتیجه¬گیری کرد که استفاده از میکروب ضعیف شده در ایجاد مصونیت در برابر بیماری، ریشه در طب بومی ما دارد.
درست است که اسناد طب جدید انجام اولین واکسیناسیون را به ادوارد جنر نسبت می¬دهند ولی ریشه¬های واکسیناسیون در طب سنتی ایران نیز قابل ردیابی است؛
o از سال¬های دور در ایران و سایر کشورهای خاورمیانه، واکسیناسیون علیه آبله با استفاده از پوسته¬های خشک شده این بیماریاجرا می¬شده است. این روش در قبایل متعدد معمول بوده است. برای مثال در قبیله سنگ سری (که در 200 کیلومتری شرق تهران می¬زیسته¬اند)، یک پیرزن (طبیب محلی) پوست¬های خشک شده آلوده به آبله را جمع آوری می¬کرده و در مواقع نیاز به وسیله سنگ آنها را به صورت پودر در می¬آورده، با آب مخلوط می¬کرده و چند قطره از این سوسپانسیون را به وسیله سوزن به پوست (درم) بین انگشت شست و اشاره تزریق می¬کرده است. با این روش کودکان در برابر این بیماری ایمنی به دست می¬آوردند و در هنگام شیوع این بیماری در امان بوده¬اند. همچنین در سمنان ترشحات آبله گاوی را روی پوست کودکان گذاشته و سوزن سوزن می¬کردند (آبله کوبی).
o دکتر جان لوییز اشلیمر (پزشک هلندی 1818-1880) که سال¬های زیادی از عمرش را در ایران سپری کرده است، در کتاب خود با نام"TerminologieMe´dico-Pharmaceutique et Anthropologique" یا " ترمینولوژی پزشکی فارماکولوژی در انسان شناسی" اینطورمی¬نویسد: قبایل بلوچستان نه تنها با آبله گاوی آشنایی کامل داشته¬اند، بلکه از نقش پیشگیری کننده آن بر علیه بیماری آبله در انسان نیز مطلع بوده¬اند.آنها کودکان خود را که دارای زخم در دستانشان بودند مجبور به تماس با ترشحات پوستی یا شیردوشی از گاوی می¬کردند که دچار آبله گاوی بود. در واقع آنها معتقد بودند که این عمل آنها را در برابر عفونت آبله انسانی مقاوم می¬کند. یک توریست انگلیسی نیز اعلان داشته است یکی از چیزهایی که در بلوچستان زیاد به چشم می¬خورد، جای زخم آبله گاوی در پوست آنها بود. همچنین در این منطقه آبله شتری نیز متداول است که از آن هم برای افزایش ایمنی انسان¬ها استفاده می¬شده است.
o در نواحی جنوب شرقی ایران (کرمان و اطراف آن) بیماری پلوروپنومونی واگیر بزان، بیماری بسیار شایعی است که بزهای این منطقه را درگیر می¬کند. قبایل این منطقه از قرن¬ها پیش از یک واکسن که از عصاره شش حیوانات مبتلا و مرده گرفته می¬شده برای کنترل این بیماری استفاده می¬کرده¬اند. برای اینکار شش مبتلا را قطعه قطعه می¬کرده¬اند و سپس به وسیله تیمار با گیاهان دارویی خاص که اثرات ضدعفونی کننده داشته¬ است (مثل سرکه و سیر) غیر فعال می¬شده است. در مرحله بعد این مخلوط را با یک پارچه نازک صاف می¬کرده¬اند.  سپس این عصاره را با یک سوزن به گوش بز سالم وارد می¬کردند و به این شکل سطح ایمنی را بالا می¬بردند. این نمونه¬ای از اولین واکسیناسیون انجام شده در چهارپایان می¬باشد.
o ابوریحان بیرونی برای درمان بیماری هاری این عمل را پیشنهاد داده است: قرار دادن کبد خشک شده یک سگ مبتلا به هاری روی زخم انسان گاز گرفته شده توسط سگ مبتلا به هاری در درمان آن سودمند خواهد بود. در واقع این نوعی از سروتراپی(serotherapy) است که از زمان¬های دور در ایران مورد استفاده بوده است. کبد سگ مبتلا به هاری دارای آنتی¬بادی¬های متعدد بر علیه این بیماری است که در پیشگیری از این بیماری می¬تواند موثر باشد.
o به علاوه، در کتب طب سنّتی نیز می¬توان رد پای واکسیناسیون را به صورتی ابتدایی دید تا آنجا که «علاء الدوله¬ی رازی» در کتاب ارزشمند «خلاصة التجارب» در اواخر مبحث مربوط به «جدری» با اشاره به شیوه¬ای خاص از واکسیناسیون بیماری آبله(جدری) چنین نوشته است:
"و اندر این ملک خشک ریشه¬های آبله را با نبات سوده (پودر می¬کنند) اگر بخورد اطفال تندرست می¬کند و آفت هوای عفن مولّد آبله را از ایشان باز می¬دارد و اگر آبله بر می¬آورند اندک و کم مضرّت می¬باشد."
این جملات نشان می¬دهد که حکمای ایرانی، دست کم دو قرن پیش از «ادوارد جنر»، با روشی ابتدایی عمل واکسیناسیون را درباره¬ی بیماری «آبله» انجام می¬داده¬اند و اگر قرار بود حجامت، جایگزین واکسیناسیون باشد انجام چنین روش¬هایی در بین مردم رواج نمی¬یافت.
لازم به ذکر است که با پیشرفت علم، روش¬های تهیه انواع واکسن¬ها نیز پیشرفت کرده و به مرور عوارض گذشته آنها برطرف شده است. به طور خلاصه این طور می¬توان گفت که طب ایرانی نه تنها مخالفتی با انجام واکسیناسیون ندارد، بلکه مدعی پیشگامی در این مسیر است. علاوه بر این واکسیناسیون مختص کشور ما یا کشورهای خاصی نیست و در همه کشورهای دنیا، از جمله خود کشورهای توسعه یافته و تولید کننده این واکسن¬ها نیز انجام می¬شود؛ از طرفی تولید واکسن در کشور ما به تدریج نیاز ما را از واردات نیز برطرف می¬کند.

• چرا عده ای واکسیناسیون را مغایر با طب سنتی می¬دانند؟
o صنعتی سودآور برای تولید کنندگان غربی
بسیاری از واکسن¬ها هم اکنون در کشور خودمان و به دست متخصصان داخلی تولید می¬شوند و این تولیدات داخلی نیاز ما را به واردات واکسن بسیار کم کرده است.
o اثرات جانبی (اوتیسم، آسم و انواع حساسیت ها)
واكسن‌ها نیز مانند داروها عوارض جانبی دارند، اما خطر واكسن‌ها بسیار کم است و احتمال این كه كودك پس از تزریق واكسن، دچار تب بالا یا علائم آنفلوآنزا شود، بسته به نوع واكسن یك در چند هزار است.خطر بیماری‌های وخیم و مرگ یا اختلالات مغزی و قلبی به دنبال واكسن بسیار بسیار اندك و در حد یك در چند میلیون است.
در سال 1998 شایع شد که واکسن MMR (سرخک، اوریون، سرخجه) باعث ایجاد اوتیسم (در خود ماندگی)‌ و مشكلات گوارشی در سال اول زندگی می‌شود. از نظر علمی، این گفته ارزش كمی دارد، زیرا هیچ مكانیسم بیولوژیكی برای آن وجود ندارد و این مطلب روی حیوانات آزمایش نشده است. این ادعا فقط حاصل مشاهده تجربی بود، اما باعث نگرانی بسیاری از افراد شد. مطرح کردن خطر ابتلا به اوتیسم و در نتیجه عدم تزریق واكسنMMR، كودكان را در معرض خطر ابتلا به سرخجه، سرخك و اوریون قرار می¬داد که این بیماری‌ها می‌توانند موجب مرگ كودك شوند یا اختلالات هوشی بر جای می¬گذارند.انستیتو پزشكی آمریكا‌ (TOM) پس از چند سال به این نتیجه رسید كه بین اوتیسم و واكسنMMRهیچ رابطه‌ای وجود ندارد. شایع¬ترین عوارضی که تاکنون برای واکسن¬ها گزارش شده عبارتند از تورم و حساسیت و درد موضعی در محل تزریق است که گاهی با درجات خفیفی از تب نیز همراه می¬شود.این عوارض اغلب طی ۲۴ ساعت اول بعد از تزریق ظاهر شده و معمولا در کودکان بارزتر و میزان تب کودک نیز بالاست.بسیار کم اتفاق می¬افتد که واکسن¬ها عارضه¬های جانبی شدیدی را به همراه بیاورند و باید تایید کرد مشکلاتی که با تزریق واکسن پیش می¬آید، بسیار ناچیزتر از مشکلاتی است که خود بیماری به همراه دارد.هدف در تهیه واکسن مناسب، رسیدن به مرحله‌ای است که واکسن حداکثر اثر پیشگیری را با حداقل عارضه جانبی داشته باشد.

o افزودن مواد افزودنی خطرناک به انواع واکسن¬ها
واکسن¬ها شامل آب و آنتی¬ژن هستند و همچنین موادی که این ترکیب را تثبیت کنند و اثرگذاری آن را افزایش دهند. تک تک موادی که به این ترکیب اضافه می¬شوند، طی سالیان دراز آزمایش شده¬اند تا اثر بخشی آنها تایید شده و هیچ گونه اثر جانبی نداشته باشند. اگر هم احیانا اثری از آنها دیده شده است آن ترکیب حذف شده است! در یک مقاله جداگانه می¬توان در رابطه با تک تک موادی که اضافه می¬شوند بحث کرد و اثرات آنها را بررسی کرد.
o ادعا کردن این مورد که در کشورهای پیشرفته از واکسن استفاده نمی¬شود
برنامه واکسیناسیون و ایمن سازی، یک برنامه داوطلبانه است که به صورت رایگان در کشور ما و اکثر کشورهای جهان (علی¬الخصوص کشورهای پیشرفته) توسط مراکز بهداشتی و درمانی به اجرا درمی¬آید. در حال حاضر برای بیش از ۲۰ بیماری انسانی، واکسن تهیه شده است که تعدادی از آنها به طور همگانی و بقیه در شرایط خاصی مورد استفاده قرار می¬گیرند. لازم به ذکر است که هر کشوری با توجه به شرایط اپیدمیولوژیک خود برنامه ایمن¬سازی متفاوتی برای کودکان دارد. برای مثال در کشورهایی که فلج اطفال هنوز به عنوان یک مسأله مهم بهداشتی مطرح می¬باشد، معمولا به نوزادان تازه تولد یافته یک نوبت اضافی واکسن فلج اطفال داده می¬شود.
o شیر مادر تا قبل 6 ماهگی بایستی تنها ماده¬ای باشد که وارد بدن نوزادان می¬گردد و تحریک بدن نوزادان قبل از آن باعث کاهش مقاومت آنها می¬گردد.
تغذیه با شیر مادر یک نوع واکسیناسیون طبیعی علیه چندین بیماری است. مقاومت ما در مقابل بعضی از بیماری¬ها، از راه تغذیه با شیر مادر به کودک منتقل می¬گردد. این ایمنی مخصوصاً از طریق خوردن آغوز (کلستروم) شیری که در اولین روزهای پس از تولد ترشح می¬شود، ایجاد می¬گردد. مطمینا کودکانی که با شیر مادر تغذیه می¬شوند سطح ایمنی بالاتری نسبت به کودکانی دارند که با شیرخشک تغذیه می¬شوند. ولی این به معنای بی¬نیاز بودن کودک از واکسیناسیون نیست؛ چراکه اگر نیاز به واکسیناسیون به طور کامل به وسیله تغذیه با شیر مادر رفع می¬شد، در طول تاریخ ما نبایستی فجایع عظیمی ناشی از همه¬گیر شدن بیماری¬های غفونی را مشاهده می¬کردیم! آن هم در افرادی که از شیر مادر تغذیه کرده¬اند!
سرخک یکی از خطرناک¬ترین بیماری¬های زمان کودکی است. برای چند ماه اول زندگی، کودکان به طور طبیعی در مقابل سرخک مقاوم هستند و این را از مادر به ارث برده¬اند (مادری که این ایمنی را از طریق واکسن کسب کرده است). ایمنی طبیعی ممکن است از تأثیر واکسن سرخک ممانعت کند اما پس از 9 ماهگی ایمنی طبیعی پایان می¬یابد. کودک در این موقع در معرض خطر سرخک قرار می¬گیرد و باید علیه بیماری واکسینه شود. واکسینه کردن کودک علیه سرخک بلافاصله پس از 9 ماهگی، یک مسئله¬ی حیاتی به شمار می¬آید.
o واکسن¬ها واقعا موثر نیستند؛ مثال این مدعا بیماری آنفلانزا است.
ویروس آنفلانزا ساختاری خاص دارد و دارای نژادهای متعدد است. هر ساله متخصصین از سراسر دنیا دور هم جمع می¬شوند تا تعیین کنند که کدام یک از نژادها در سال آتی بیشتر گسترش می¬یابد و واکسن را بر اساس آن نژاد تهیه کنند. البته گاهی اوقات در انتخاب نژاد اشتباه هم می¬کنند. تحقیقات نشان داده است که در صورت انتخاب نژاد صحیح این واکسن می¬تواند حدود 50-60 درصد ریسک ابتلا را کاهش دهد. لازم به ذکر است که اگر نژاد هم اشتباه انتخاب شده باشد این عدد به 23 درصد می¬رسد که این به معنی هزاران نفر در کل دنیا است که از مرگ یا بستری شدن نجات پیدا کرده¬اند.

• آیا حجامت می تواند جایگزین واکسیناسیون شود؟
نه حجامت و نه هیچ عمل دیگری که مربوط به طب سنتی باشد نمی¬تواند جایگزین واکسیناسیون شود. این به هیچ وجه به معنی غیر مفید بودن حجامت و سایر رویکردهای طب سنتی نیست، بلکه به جایگاه و کاربرد اختصاصی هر روش برمی¬گردد.
همچنین در مورد مساله حجامت همانطور که بارها تاکید شده است، در طب سنتی ایران حجامت باید با تشخیص پزشک و طبق ضرورت‌های تعریف شده انجام شود و حجامت برای همه مورد تایید متخصصان طبسنتی نیست. همچنین برای حجامت اطفال زیر ۲ سال منع کلی وجود دارد و موارد استثنا و خاص باید صرفا تحت نظر پزشک آگاه انجام پذیرد. بدیهی است آنچه اخیرا تحت عنوان حجامت نقره در طفل ۴ماهه در شبکه‌های مجازی دست به دست می چرخد، به هیچ عنوان مورد تایید نیست.
اگر این سخنان بی اساس درست باشد که نیست، می¬بایستی دست کم انجام حجامت مانع از بروز اپیدمی¬های هولناک بیماری¬هایی چون آبله در بین مردم شده باشد در صورتی که به گواهی اسناد و مدارک تاریخی¬، هر ساله بروز بیماری¬های عفونی همچون آبله در بین مردم باعث کشتارهایی غیر قابل تصوّر می¬شده است. در حالی که امروزه با انجام واکسیناسیون، حتی برخی از این بیماری¬ها به طور کامل از صفحه¬ی روزگار محو شده¬اند. 
دیده شده عده¬ای ادعا می¬کنند که استفاده از شیر مادر به تنهایی یا آغوز، باعث ایجاد ایمنی در نوزادان شده، تا حدی که نیاز به واکسیناسیون را از بین می¬برد؛ در نقض این ادعا همین بس که اینها در زمان¬های پیش هم بوده ولی مانع از ظهور بیماری نمی¬شدند.

دکتر سید مهدی میرغضنفری
پزشک ، متخصص فیزیولوژی و پژوهشگر طب ایرانی
منابع
A federal government Website managed by the U.S. Department of Health and Human Services, Washington, D.C. (https://www.vaccines.gov).
National Foundation for Infectious Diseases, Washington, D.C. (http://www.nfid.org).
Riedel, S., 2005.Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination. Proceedings (Baylor University.Medical Center), 18(1), p.21.
Smith, K.A., 2011. Edward Jenner and the small pox vaccine. Frontiers in immunology, 2.
Tadjbakhsh, H., 1994. Traditional methods used for controlling animal diseases in Iran. Revue scientifiqueet technique (International Office of Epizootics), 13(2), pp.599-614.
Tayarani-Najaran, Z., Tayarani-Najaran, N., Sahebkar, A. and Emami, S.A., 2016.A New Document on Smallpox Vaccination. Journal of acupuncture and meridian studies, 9(6), pp.287-289.
World Health Organization (WHO), (http://www.who.int/topics/vaccines/en/)
سایت انجمن طب سنتی ایران، (http://www.itma.ir)
سایت مرجع علمی، آموزشی، خبری در حوزه طب سنتی ایرانی، اسلامی و طب مکمل، (http://www.tim.ir)
وبسایت دانشنامه رشد (شبکه ملی مدرس)،(http://daneshnameh.roshd.ir)